दाम्पत्य जीवनमा असहयोगको मुद्दाले अक्सर महिलाको पीडालाई मात्र उजागर गर्छ, तर पुरुषको असहयोगी व्यवहारका पछाडिका जटिल मनोवैज्ञानिक र सामाजिक कारणहरू प्रायः छायामा पर्छन्।

के पुरुषहरू जानीजानी असहयोगी हुन्छन्, वा उनीहरू स्वयं अदृश्य दबाब र अपेक्षाका सिकार हुन्? यो प्रश्नको उत्तर खोज्दा मात्र हामीले सम्बन्धहरूमा विद्यमान असहयोगको समस्यालाई गहिरो गरी बुझ्न सक्छौँ।

१. भावनात्मक अभिव्यक्तिमाथिको सामाजिक बन्देज

हाम्रो समाजमा पुरुषलाई 'बलियो', 'कठोर' र 'भावुक नहुने' प्राणीका रूपमा चित्रण गरिन्छ। सानैदेखि 'केटा मान्छे रुनुहुँदैन', 'दुख्यो भन्नुहुँदैन' जस्ता अवधारणाहरूले पुरुषको मनमा गहिरो छाप छोड्छन्। यसले उनीहरूलाई आफ्ना भावना, डर, चिन्ता र थकानलाई खुलेर व्यक्त गर्नबाट रोक्छ।

जब पुरुषले आफ्नो मनका कुरा भन्न पाउँदैनन्, तब त्यो दबाब उनीहरूको व्यवहारमा देखिन थाल्छ— चाहे त्यो निष्क्रियता होस्, रिस होस्, वा घरायसी जिम्मेवारीबाट पन्छिने प्रवृत्ति। घरमा असहयोगी हुनु कहिलेकाहीँ उनीहरूको अप्रकटित मानसिक वा भावनात्मक बोझको प्रतिबिम्ब हुन सक्छ।

२. परम्परागत भूमिकाको विरासत

नेपाली समाजमा पुरुषलाई 'कमाउने' र महिलालाई 'घर सम्हाल्ने' को स्पष्ट भूमिका बाँडिएको छ। धेरै पुरुषहरूले आफ्नै बुवा वा समाजका अन्य पुरुषहरूलाई घरभित्रको काममा कम संलग्न भएको देख्दै हुर्कन्छन्।

उनीहरूका लागि 'घरको काम महिलाको हो' भन्ने सोच एउटा स्थापित मान्यता बन्न पुग्छ। यसरी, उनीहरूले घरायसी जिम्मेवारीमा सहभागी नहुनुलाई कुनै गल्तीको रूपमा नभई 'सामान्य' कुराको रूपमा लिन्छन्। यो असहयोगको एउटा बलियो आधार हो।

३. 'कमाउने' पुरुषमाथिको अत्यधिक दबाब

समाजले पुरुषमाथि आर्थिक जिम्मेवारीको ठुलो बोझ थोपर्छ। 'घर धान्ने' र 'परिवार पाल्ने' दबाबले उनीहरूलाई सधैँ आर्थिक सुरक्षा र सफलताको दौडमा दौडाइरहन्छ। यो दबाबले उनीहरूलाई मानसिक रूपमा थकित र तनावग्रस्त बनाउन सक्छ।

जब उनीहरू दिनभरको कामबाट थाकेर घर फर्किन्छन्, उनीहरूले आफूलाई 'कमाउने' भूमिकाबाट मुक्त ठानी घरायसी जिम्मेवारीमा सहभागी हुने ऊर्जा वा इच्छाशक्ति गुमाउँछन्। उनीहरूका लागि घर 'आराम गर्ने' ठाउँ मात्र बन्छ, न कि 'जिम्मेवारी बाँड्ने' ठाउँ।

४. अज्ञानता वा संवेदनशीलताको अभाव

कतिपय अवस्थामा श्रीमान्हरूलाई आफ्नी श्रीमतीले घरमा र बाहिर गरिरहेको दोहोरो परिश्रमबारे पर्याप्त जानकारी वा संवेदनशीलता नहुन सक्छ।

उनीहरूलाई श्रीमतीको थकान, मानसिक दबाब र भावनात्मक आवश्यकताको गहिराइबारे थाहा नहुँदा असहयोग भएको हुन सक्छ। उनीहरूले घरको कामलाई 'सानो' वा 'नगण्य' ठान्न सक्छन्, जसले गर्दा त्यसमा सहयोग गर्नु आवश्यक नठान्ने प्रवृत्ति विकास हुन्छ। यो भावनात्मक बुझाइको कमी पनि असहयोगको एउटा मुख्य कारण हो।

५. द्वन्द्वबाट बच्ने प्रवृत्ति

केही पुरुषहरू घरभित्रको सानोतिनो विवाद वा असहमतिबाट बच्नका लागि मौनता अँगाल्छन् वा निष्क्रिय बस्छन्। उनीहरूलाई लाग्न सक्छ कि यदि उनीहरूले घरको काममा हात हाले भने श्रीमतीले काम गर्ने तरिकाबारे प्रश्न उठाउन सक्छिन् वा अनावश्यक बहस हुन सक्छ। यस्तो अवस्थामा, उनीहरूले द्वन्द्वबाट बच्नका लागि पन्छिने रणनीति अपनाउँछन्, जसले अन्ततः असहयोगको रूप लिन्छ।

६. सञ्चार कौशलको कमी

धेरै पुरुषहरूलाई आफ्ना भावना वा विचारहरू स्पष्ट र रचनात्मक तरिकाले व्यक्त गर्न कठिनाइ हुन सक्छ। सानैदेखि उनीहरूलाई भावनाहरू दबाउन सिकाइने हुँदा, उनीहरूले आफ्ना आवश्यकताहरू, सीमाहरू वा सहयोग गर्ने इच्छा भए पनि त्यसलाई कसरी भन्ने भनेर नजानेका हुन सक्छन्।

यसले गर्दा उनीहरू मौन बस्छन् वा निष्क्रिय देखिन्छन्, जुन असहयोगको रूपमा बुझिन्छ। उनीहरूलाई केही कुरा चित्त नबुझेको वा कुनै सहयोग चाहिएको भए पनि, त्यसलाई कसरी प्रस्तुत गर्ने भन्ने ज्ञान नहुँदा समस्या आउन सक्छ।

७. 'सच्याउने' मानसिकता र आलोचनाको डर

कतिपय पुरुषहरूले घरको काममा सहयोग गर्दा आफ्नी श्रीमतीबाट आलोचना वा 'सच्याउने' प्रवृत्ति अनुभव गर्छन्। उदाहरणका लागि, यदि उनीहरूले भाँडा माझे वा लुगा धोए, तर श्रीमतीले 'यो यसरी होइन' वा 'यो राम्रो भएन' भनिन् भने, उनीहरूमा हतोत्साह बढ्न सक्छ।

लगातारको आलोचनाले उनीहरूलाई फेरि काम गर्नबाट निरुत्साहित गर्छ र उनीहरू असहयोगी हुन पुग्छन्। उनीहरूलाई लाग्न सक्छ कि जति गरे पनि चित्त बुझाउन सकिँदैन, त्यसैले केही नगर्नु नै राम्रो।

पुरुषको असहयोगी व्यवहारलाई केवल 'खराब नियत' वा 'अहंकार' का रूपमा मात्र हेर्नु अपूरो हुन्छ। यसका पछाडि गहिरो सामाजिक सिकाइ, भावनात्मक बन्देज र परम्परागत दबाबहरू लुकेका हुन्छन्। यी अदृश्य कारणहरूलाई बुझ्नु सम्बन्धमा सुधार ल्याउने दिशामा पहिलो कदम हो।

जब हामी पुरुषको मौनता र असहयोगका वास्तविक जडहरूलाई चिन्छौँ, तब मात्र हामीले एक अर्कालाई बुझेर स्वस्थ र सहयोगी दाम्पत्य जीवनको निर्माण गर्न सक्छौँ। खुला र इमानदार सञ्चार, अपेक्षाको स्पष्टता र एक अर्काको भूमिकाको कदरले स्वस्थ र सहयोगी सम्बन्ध निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

महिलाले पुरुषको दबाब बुझ्ने र पुरुषले महिलाको परिश्रम कदर गर्ने वातावरण बनेमा मात्र वास्तविक सहयोगको भावना विकास हुन्छ।

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी  भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै भाग ३ मा अर्को लेख - बाहिरी दबाब र सम्बन्ध: मानसिक स्वास्थ्यका आयामहरूअर्काे साता प्रकाशन हुने छ । Email [email protected] 

हामीसँगै भाग - १ 

असहयोगी श्रीमान : मौनताको मूल्य र सम्बन्ध विच्छेदको जोखिम