रमेश अर्याल 

दाम्पत्य जीवन, जहाँ दुई व्यक्ति एक अर्काका आधार बन्ने वाचा गर्छन्, कहिलेकाहीँ मौन अपेक्षा र अलिखित नियमहरूको बोझले थिचिन पुग्छ। नेपाली समाजमा 'असहयोगी श्रीमान्' को मुद्दा अझै पनि पर्दाभित्रै छ, किनकि पितृसत्तात्मक विरासतले पुरुषको भूमिकालाई 'कमाउने' मा सीमित गरिदिन्छ र घरभित्रका जिम्मेवारीलाई महिलाको स्वाभाविक कर्तव्य ठानिन्छ। तर, जब सँगै हिँड्ने वाचा गरेका दुईमध्ये एकले बोझ उठाउन छोड्छ, तब त्यो सम्बन्धको जग कसरी जोगिएला? आजको बदलिँदो परिवेशमा, यस्तो असहयोगले महिलाको आत्मसम्मान, मानसिक स्वास्थ्य र समग्र जीवनमा कस्तो अदृश्य घाउ लगाउँछ भन्नेबारे गम्भीर विमर्श आवश्यक छ।

असहयोगको अदृश्य परिभाषा

असहयोगी हुनु भनेको केवल आर्थिक वा शारीरिक रूपमा अनुपस्थित हुनु मात्र होइन। यो अझ सूक्ष्म र गहिरो हुन्छ। यसमा भावनात्मक दूरी, संवादमा उदासीनता, घरायसी जिम्मेवारीबाट पन्छिनु, महत्त्वपूर्ण निर्णयहरूमा श्रीमतीको विचारलाई उपेक्षा गर्नु, वा उनका भावनात्मक आवश्यकताहरू बुझ्न असफल हुनु जस्ता व्यवहारहरू पर्छन्।

कतिपय अवस्थामा, पुरुषहरू आफूलाई 'मुख्य कमाइ गर्ने व्यक्ति' को भूमिकामा मात्र सीमित ठान्छन् र घरको व्यवस्थापन तथा बालबच्चाको स्याहारलाई श्रीमतीको एकल दायित्व मान्छन्। तर, दाम्पत्य जीवन एक साझेदारी हो— आर्थिक मात्र होइन, भावनात्मक, सामाजिक र व्यवहारिक साझेदारी पनि।

समान श्रम, असमान बोझ

आजको समयमा धेरै दम्पतीहरू दुवै कामकाजी छन्। बिहानै उठेदेखि साँझ अबेरसम्म कार्यालयको व्यस्तता, विभिन्न  झन्झट र मानसिक थकान— यो अनुभव दुवैको साझा हुन्छ। तर, फरक तब देखिन्छ, जब श्रीमान् घर पुग्दा थकानको बहानामा बेपरवाह हुन्छन् र श्रीमतीले भने घर पुगे लगत्तै अर्को 'सिफ्ट' सुरु गर्नुपर्छ— खाना पकाउने, लुगा धुने, बालबच्चाको हेरचाह गर्ने, भान्साको सरसफाइ गर्ने लगायतका अनगिन्ती जिम्मेवारीहरू।

यो 'समान श्रम, असमान भूमिका' को एउटा तीतो यथार्थ हो। श्रीमती पनि त्यतिकै थकित हुन्छिन्, उनलाई पनि आरामको आवश्यकता हुन्छ, आफ्ना कुरा सुनिदिने कोही चाहिन्छ। तर प्रायः उनलाई 'घरको काम त तिम्रो हो' भन्ने अदृश्य दबाबले घेरिन्छ। श्रीमानहरूलाई टिभी हेर्ने, मोबाइल चलाउने वा साथीहरूसँग समय बिताउने 'अधिकार' प्राप्त हुन्छ, तर श्रीमतीलाई त्यो छुट बिरलै मिल्छ। यसरी, सम्बन्धमा 'सहकार्य' को सट्टा 'सेवाको अपेक्षा' हाबी हुँदा असहयोगको जरा गहिरिँदै जान्छ।

असहयोगका मौन पीडाहरू र सम्बन्ध विच्छेदको जोखिम

एक असहयोगी श्रीमानसँगको जीवनले महिलाको मनमा गहिरो असर पार्छ। उनी तनाव, चिडचिडापन, आत्मग्लानि, आत्मविश्वासको कमी र कहिलेकाहीँ डिप्रेसन जस्ता मानसिक स्वास्थ्य समस्याको जोखिममा पर्न सक्छिन्। यस्तो सम्बन्धको नकारात्मक प्रभाव बालबालिकामा पनि पर्छ— उनीहरूले सम्बन्ध र लैङ्गिक भूमिकाहरूबारे गलत धारणा लिएर हुर्कन सक्छन्।

लामो समयसम्मको असहयोगले सिर्जना गर्ने भावनात्मक दूरी र असन्तुष्टिले अन्ततः सम्बन्धलाई विच्छेदको सँघारमा पुर्‍याउन सक्छ। जब एक जीवन साथीले निरन्तर उपेक्षा र बोझ महसुस गर्छ, तब सम्बन्धको आधारभूत विश्वास र प्रेम भत्कन थाल्छ।

धेरै महिलाहरू दुखी हुँदा पनि बालबालिकाको भविष्य, सामाजिक लाञ्छना वा आर्थिक असुरक्षाका कारण यस्तो सम्बन्ध सहिरहन्छन्। तर, दीर्घकालीन रूपमा यो मौन सहनशीलता आफैँप्रति अन्याय हो। आफ्नो आत्मसम्मान र मानसिक स्वास्थ्यलाई बेवास्ता गर्नु अन्ततः आफ्नो जीवनको गुणस्तरमाथि सम्झौता गर्नु हो, जसको अन्तिम परिणाम सम्बन्ध विच्छेदसम्म पुग्न सक्छ।

परिवर्तनको लागि एक विमर्श

असहयोगी श्रीमानको मुद्दा केवल व्यक्तिगत समस्या नभई एक जटिल सामाजिक चुनौती हो जसले हजारौँ महिलाको मनोबल र भविष्यलाई प्रभावित गर्छ। यसको समाधान व्यक्तिगत प्रयत्नका साथै सामाजिक चेतना र व्यवहारमा परिवर्तनबाट मात्र सम्भव छ।

संवादको शक्ति :  श्रीमान श्रीमती बिच खुला र इमानदार संवाद नै असहयोगको पहिलो उपचार हो। 'तिमीले किन यसो गर्‍यौ?' को सट्टा 'मलाई यस्तो हुँदा यस्तो महसुस हुन्छ' भन्ने शैलीमा कुरा गर्दा सम्बन्धमा विश्वासको वातावरण बन्छ। आफ्ना अपेक्षा र कठिनाइहरू शान्त तर स्पष्ट रूपमा राख्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

परामर्शको महत्त्व: यदि समस्या गम्भीर बन्दै गएको छ भने, विज्ञहरूको राय लिनु उपयुक्त हुन्छ। मनोपरामर्शदाता वा मनोविद्सँगको भेटले समस्याको वास्तविक जड पहिचान गर्न र समाधानका लागि व्यावहारिक उपायहरू खोज्न मद्दत गर्छ। जीवन व्यवस्थापन सम्बन्धी तालिम र ध्यान तथा योगाले पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ । 

आत्म मूल्यको पहिचान: महिलाहरूले आफूलाई पीडित नभई सक्षम र सशक्त व्यक्तिको रूपमा हेर्नुपर्छ। आफ्नो आत्मसम्मान र आत्म मूल्य बुझ्नाले उनीहरूलाई सम्बन्धमा सम्मानको माग गर्न र आवश्यक परेमा दृढ निर्णय लिन सक्षम बनाउँछ। आर्थिक र भावनात्मक आत्मनिर्भरताले आत्मविश्वास बढाउँछ।

सामाजिक पुनर्व्याख्या : परिवार र समाजले दुवै पक्षको व्यवहारप्रति न्यायोचित दृष्टिकोण राख्नुपर्छ। पुरुषलाई पनि भावनात्मक रूपमा खुल्न, घरमा सहभागी हुन र जिम्मेवारी बाँड्न प्रोत्साहित गर्ने वातावरण बनाउनु आवश्यक छ। पुरुष केवल शारीरिक बल वा कमाउने क्षमतामा सीमित नभई, सहयोग, संवेदनशीलता र उत्तरदायित्वमा पनि निहित छ भन्ने कुराको पुनर्व्याख्या हुनुपर्छ।

अन्ततः  स्वस्थ सम्बन्धको आधार समान योगदान र पारस्परिक सम्मान हो। जबसम्म दुवै साझेदारले सम्बन्धलाई आफ्नो साझा जिम्मेवारी ठान्दैनन्, तबसम्म मौन असहयोगको पीडाले कयौँ जीवनलाई घेर्दै रहनेछ र अन्ततः सम्बन्ध विच्छेदको बाटो खुल्ने जोखिम बढ्नेछ। यो लेख एउटा विमर्शको थालनी हो— ताकि मौनताको मूल्य चुकाइरहेका सम्बन्धहरूमा संवादको बीउ रोपियोस्।

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी  भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै श्रृखलामा अर्को लेख - पुरुषको मौनता : असहयोगका अदृश्य कारणहरू केही दिनमै प्रकाशन हुने छ । Email [email protected]