आजको दौडधुप र जटिल सम्बन्धहरूको युगमा मानिसले मानसिक स्वास्थ्यलाई जति आवश्यक ठान्नु पर्ने हो, त्यति ठानिएको छैन। देखिने दुखाइको उपचार हामी तुरुन्त गर्छौं, तर नदेखिने मानसिक बोझलाई समाजले अझै उपेक्षा गर्छ। विशेषतः बाहिरी दबाब र व्यक्तिगत सम्बन्धले हाम्रो मानसिक स्थितिमा कति गहिरो असर पारिरहेको छ भन्ने विषयमा खासै चर्चा हुँदैन। यो लेखमा हामी यिनै दुई पक्षहरू — बाहिरी दबाब र सम्बन्ध — का मनोवैज्ञानिक असरहरू र समाधानका उपायहरूबारे गहिराइमा प्रवेश गर्नेछौं।

बाहिरी दबाबका अदृश्य चपेटा

बाहिरी दबाब भनेको समाज, परिवार, शिक्षा, करियर, प्रतिष्ठा, र सामाजिक सञ्जाल जस्ता तत्वहरूबाट उत्पन्न हुने मानसिक चाप हो। यो चापले मानिसलाई बढी मेहनती बन्न वा लक्ष्य प्राप्त गर्न प्रेरणा दिन सक्छ, तर सीमाभन्दा बढी हुँदा यिनै दबाब मानसिक समस्या उत्पन्न गर्ने कारण बन्छन्।

विद्यार्थीहरूलाई लिऊँ – उनीहरूलाई ‘टप गर्नु पर्छ’, ‘अन्तर्राष्ट्रिय छात्रवृत्ति पाउनु पर्छ’ भन्ने अपेक्षा, अंकहरूको लडाइँ, वा अरु साथीको सफलता देखेर हुने आत्मग्लानि, सबैले मानसिक असन्तुलन निम्त्याउँछन्। त्यस्तै, रोजगार नपाउनु, आर्थिक असुरक्षा, समाजमा आफ्नो पहिचान गुम्ने डर, वैवाहिक उमेरको चाप, यी सबै मिलेर युवाहरूलाई गहिरो चिन्ता र डिप्रेशनतर्फ डो-याइरहेका छन्।

सामाजिक सञ्जाल पनि एउटा छुट्टै दबाबको स्रोत बनेको छ। अरूको “सफल जीवन”, “सुखी सम्बन्ध” हेरेर आफ्नो जीवन सधैं अधुरो महसुस गरिने स्थिति बढ्दै गएको छ। मानौं हामी एउटा अदृश्य प्रतियोगितामा छौं, जहाँ अरूको खुशी हामीलाई असन्तुष्ट बनाइरहेको छ।

सम्बन्धहरू: सहारा कि सन्त्रास?

सम्बन्धले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यलाई निर्माण वा विनाश दुवै गर्न सक्छ। प्रेम, मित्रता, पारिवारिक सम्बन्ध सकारात्मक भएमा मानिसलाई सहारा दिन्छ; तनाव र दुःखका समयमा ढाल बनिदिन्छ। तर सम्बन्धमै झिनामसिना ताना-बाना, नियन्त्रण, आलोचना, बेवास्ता वा हिंसात्मक व्यवहार भएमा यिनै सम्बन्धले घाउ दिन्छन्।

टक्सिक सम्बन्ध (toxic relationship) भन्ने शब्द अहिले सामान्य भएजस्तो लाग्छ, तर यसको असर गम्भीर हुन्छ। यस्तो सम्बन्धले आत्मबल घटाउँछ, असुरक्षा बढाउँछ, र व्यक्तिलाई एक्लोपनको गहिरो खाडलमा पुर्‍याउँछ। विवाह वा प्रेममा निरन्तर शंका, नियन्त्रण, वा असमानता हुँदा मान्छे आफ्नै अस्तित्व गुमाउन थाल्छ।

अरूको खुसीको लागि आफैंलाई वञ्चित राख्ने प्रवृत्तिलाई ‘people pleasing’ भनिन्छ। यसले देखिन्छ कि सम्बन्ध बनाउने प्रयासमा हामी आफूलाई नै नकार्न थाल्छौं, जुन दीर्घकालीन रूपमा चिन्ता, डर, र तनावको कारण बन्छ।

मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोण: किन यसो हुन्छ?

बाल्यकालमा पाएको माया वा बेवास्ताले हाम्रो सम्बन्धको शैली निर्माण गर्छ। "Attachment theory" अनुसार, सुरक्षित बाल्यकालमा हुर्किएका व्यक्ति विश्वास र खुलापनसहित सम्बन्ध बनाउँछन्; तर असुरक्षित बाल्यकाल भएका व्यक्ति अत्यधिक चाप, डर, वा टाढिने प्रवृत्तिमा जान सक्छन्।

CBT (Cognitive Behavioral Therapy) ले भन्छ — हाम्रो सोच, भावना, र व्यवहार परस्पर जोडिएका हुन्छन्। यदि हामी सोच्दछौं “म अरूलाई खुसी बनाउन नसके दोषी छु”, भने त्यो सोचले हाम्रो व्यवहारमा आत्मत्याग ल्याउँछ, जुन अन्ततः मानसिक थकान र असन्तुष्टिमा परिणत हुन्छ।

नेपाली समाजमा सम्बन्ध र दबाबको विशिष्टता

नेपाली समाजमा संयुक्त परिवार, सामाजिक प्रतिष्ठा, जातीय र लैङ्गिक अपेक्षा, र “के भन्लान्?” भन्ने डरले मानिसलाई बढी दबाबमा राख्छ। धेरैजसो महिलाहरूलाई विवाहपछि आफ्नो चाहना भन्दा अरूको इच्छा पूरा गर्नुपर्ने संस्कारले मानसिक द्वन्द्वमा राखेको पाइन्छ। युवाहरू ‘सरकारी जागिर’ वा ‘बिदेश जाने सपना’ बीचको अन्योलमा मानसिक अस्थिरता भोगिरहेका छन्।

एक अर्काको कुरा सुन्ने, बुझ्ने र समर्थन गर्ने संस्कृतिको अभावले सम्बन्धहरू झन् जटिल बन्दै गएका छन्। सम्बन्धमा संवाद नभएपछि अविश्वास जन्मिन्छ, र अविश्वासले टाढिने बाटो खोल्छ।

उपचार, सजगता र सजिलो उपायहरू

मानसिक स्वास्थ्य सुधार गर्न दबाब र सम्बन्ध दुवैको व्यवस्थापन अनिवार्य छ। निम्न उपायहरूले सकारात्मक परिणाम दिन सक्छन्:

• सीमा बनाउने सीप (Setting Boundaries): हरेक सम्बन्धमा ‘कति दिने र कति लिने’ भन्ने सन्तुलन हुनुपर्छ।
• आत्मचिन्तन: आफूभित्रको आवाज सुन्ने बानी बसालौं – के म दबाबमा छु? के यो सम्बन्ध मलाई खुशी बनाउँछ?
• मनो–परामर्श: जब स्थिति असह्य हुन्छ, काउन्सिलिङ वा थेरापी लिनु कमजोरी होइन, चेतनशीलताको संकेत हो।
• सकारात्मक सम्बन्ध रोज्ने: आत्मसम्मान बढाउने, स्वतन्त्रता दिने, र समझदारी गर्ने सम्बन्धमा लगानी गरौं।
• व्यवहारिक अभ्यासहरू: Journaling, mindfulness, deep breathing, physical exercise जस्ता अभ्यासहरूले मनलाई संयमित बनाउँछ।

निष्कर्ष: स्वस्थ मनका लागि सजग सम्बन्ध

बाहिरी दबाब र व्यक्तिगत सम्बन्धहरू जीवनका अपरिहार्य पाटा हुन्। यिनलाई पूर्ण रूपमा टार्न सकिन्न, तर बुझेर, व्यवस्थापन गरेर, सीमाहरू तय गरेर, हामी आफ्ना लागि स्वस्थ मानसिक वातावरण बनाउन सक्छौं। मानसिक स्वास्थ्य कुनै विलासिता होइन – यो हाम्रो अस्तित्वको मेरुदण्ड हो। स्वस्थ सम्बन्ध र सन्तुलित सोचले हामीलाई केवल बाँच्छौं भन्ने हैन, साँच्चिकै बाँच्नु के हो भन्ने अनुभूति गराउँछ।

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी  भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै भाग ४ मा अर्को लेख - सम्बन्धमा सीमा निर्धारण (Boundary Setting) को महत्त्व अर्काे साता प्रकाशन हुने छ । Email [email protected]  

याे पनि पढनुहाेस् 
हामी सँगै भाग -२ 
पुरुषको मौनता: असहयोगका अदृश्य कारणहरू?
हामी सँगै भाग -१ 
असहयोगी श्रीमान : मौनताको मूल्य र सम्बन्ध विच्छेदको जोखिम