सीमा निर्धारण (Boundary Setting) भनेको हामीले आफूलाई शारीरिक, भावनात्मक र मानसिक रूपमा सुरक्षित र सहज महसुस गराउनका लागि अरूसँग तय गर्ने नियम वा दिशानिर्देशहरू हुन्।

यो आफूलाई के कुरा स्वीकार्य छ र के छैन भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा बताउनु हो, ताकि अरूले हाम्रो व्यक्तिगत ठाउँ, समय, भावना र आवश्यकताको सम्मान गरून्। यो अरूलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास नभई, आफ्नो आत्म-सम्मानको रक्षा गर्ने र सम्बन्धहरूमा स्वस्थ सन्तुलन कायम गर्ने एक महत्त्वपूर्ण माध्यम हो।

उदाहरणका लागि:

यी उदाहरणहरूले सीमा निर्धारण भनेको आफ्नो आवश्यकतालाई स्पष्ट रूपमा व्यक्त गर्नु हो भन्ने देखाउँछ, जसले सम्बन्धलाई अझ पारदर्शी र सम्मानजनक बनाउँछ।

हाम्रो जीवनमा सम्बन्धहरू अपरिहार्य छन्। चाहे त्यो परिवारसँगको होस्, साथीहरूसँगको होस्, सहकर्मीहरूसँगको होस् वा प्रेमी-प्रेमिकाका बिचको होस्, हरेक सम्बन्धले हाम्रो जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्दछ।

यी सम्बन्धहरू स्वस्थ र दिगो बनाउनका लागि सीमा निर्धारण (Boundary Setting) अपरिहार्य छ। स्वस्थ सम्बन्धको जग भनेकै एक-अर्काको सीमालाई सम्मान गर्नु हो। यस लेखमा हामी सम्बन्धहरूमा सीमा निर्धारणको महत्त्व, यसका प्रकारहरू र यसलाई कसरी प्रभावकारी रूपमा लागू गर्ने भन्ने बारेमा विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौँ।

सीमा निर्धारण किन महत्त्वपूर्ण छ?

सीमा निर्धारण केवल 'होइन' भन्न सिक्नु मात्र होइन, यो 'म' को अस्तित्व र स्वस्थ सम्बन्धका लागि एक आधारभूत खुड्किलो हो। यसले निम्न कारणहरूले गर्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ :

व्यक्तिगत सम्मान र आत्म-मूल्यको सुरक्षा 

जब हामी आफ्ना सीमाहरू स्पष्ट गर्छौँ, तब हामी आफ्ना भावना, आवश्यकता र समयको कदर गरिरहेका हुन्छौँ। यसले हाम्रो आत्म-मूल्य बढाउँछ र अरूलाई पनि हाम्रो सम्मान गर्न प्रेरित गर्छ। बिना सीमा, हामी अरूको इच्छाको सिकार बन्न सक्छौँ, जसले आत्म-विश्वासमा कमी ल्याउँछ।

शक्तिको सन्तुलन

सीमा बिनाको सम्बन्धमा प्रायः शक्तिको असन्तुलन हुन्छ, जहाँ एक व्यक्तिले अर्कोको फाइदा उठाइरहेको हुन सक्छ। सीमा निर्धारणले सम्बन्धमा स्वस्थ शक्ति सन्तुलन कायम गर्न मद्दत गर्छ, ताकि दुवै पक्षले समान रूपमा आदर र मूल्य प्राप्त गरून्।

 गल्ती र द्वन्द्व घटाउन

जब सीमाहरू स्पष्ट हुन्छन्, तब अपेक्षा र जिम्मेवारीहरू पनि स्पष्ट हुन्छन्। यसले गल्ती, असन्तुष्टि र अनावश्यक द्वन्द्वलाई कम गर्छ, किनकि दुवै पक्षले एक-अर्काको सीमालाई बुझेका हुन्छन्।

मानसिक स्वास्थ्य सुधार

निरन्तर अरूको आवश्यकता पूरा गर्ने प्रयास गर्दा र आफ्ना सीमाहरूलाई बेवास्ता गर्दा तनाव, रिस, चिन्ता र बर्न आउट (burnout) हुन सक्छ। सीमा निर्धारणले मानसिक शान्ति प्रदान गर्छ र भावनात्मक ऊर्जालाई सुरक्षित राख्न मद्दत गर्छ।

स्वस्थ सम्बन्धको विकास 

विश्वास र आपसी सम्मानमा आधारित सम्बन्धहरू मात्र स्वस्थ र दिगो हुन्छन्। सीमा निर्धारणले यो विश्वास र सम्मानको वातावरण सिर्जना गर्छ, जहाँ दुवै पक्षले सुरक्षित महसुस गर्छन् र निडरतापूर्वक आफ्नो वास्तविक स्वरूप प्रस्तुत गर्न सक्छन्।

जिम्मेवारीको स्पष्टता: सीमाले कसको के जिम्मेवारी हो भन्ने कुरा स्पष्ट पार्छ। यसले अरूको समस्या आफ्नो काँधमा नबोक्न र आफ्नो जिम्मेवारीबाट नभाग्न मद्दत गर्छ, जसले सम्बन्धलाई अझ परिपक्व बनाउँछ।

कस्ता प्रकारका सीमाहरू हुन्छन् ?

सीमाहरू विभिन्न प्रकारका हुन्छन् र यी हाम्रो जीवनका हरेक पक्षमा लागू हुन्छन् । 

शारीरिक सीमा (Physical Boundaries) 

यो हाम्रो व्यक्तिगत ठाउँ, शरीर र स्पर्शसँग सम्बन्धित छ। यसमा अरूलाई आफ्नो व्यक्तिगत ठाउँमा कति नजिक आउन दिने, को-कसले हामीलाई छुने वा नछुने, र कस्ता प्रकारका शारीरिक सम्पर्क स्वीकार्य छन् भन्ने कुरा पर्दछ।

मानसिक/भावनात्मक सीमा (Mental/Emotional Boundaries) 

यो हाम्रा विचार, भावना, विश्वास र मूल्य-मान्यतासँग सम्बन्धित छ। यसमा अरूको नकारात्मक भावना वा समस्यालाई आफूमाथि हाबी हुन नदिने, अरूको विचारलाई सम्मान गर्ने तर आफूलाई गलत साबित गर्न नदिने, र भावनात्मक रूपमा आफूलाई सुरक्षित राख्ने कुराहरू पर्दछन्।

समय सीमा (Time Boundaries)

यो हामी आफ्नो समय कसरी प्रयोग गर्छौँ भन्ने कुरासँग सम्बन्धित छ। यसमा कामको समय, व्यक्तिगत समय, परिवारको समय र विश्रामको समयलाई स्पष्ट रूपमा छुट्ट्याउनु पर्छ। यसले अत्यधिक कामको बोझ र अरूको लागि सधैँ उपलब्ध भइरहनु पर्ने दबाबबाट मुक्ति दिन्छ।

भौतिक सीमा (Material Boundaries) 

यो हाम्रो सम्पत्ति, पैसा र सामानहरूसँग सम्बन्धित छ। यसमा कसले हाम्रो सामान प्रयोग गर्न सक्छ, कसले हाम्रो पैसा माग्न सक्छ र कसलाई हामी आफ्नो स्रोतसाधन उधारो दिन सक्छौँ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्नु पर्छ।

डिजिटल सीमा (Digital Boundaries)

आधुनिक युगमा यो निकै महत्त्वपूर्ण छ। यसमा सामाजिक सञ्जालमा कति समय बिताउने, फोन कल वा सन्देशहरूको जवाफ कति समयमा दिने, र निजी जानकारी कसलाई शेयर गर्ने भन्ने कुराहरू पर्दछन्।

सीमा कसरी निर्धारण गर्ने?

सीमा निर्धारण एक सीप हो जुन अभ्यासले सुधारिन्छ। यहाँ केही प्रभावकारी तरिकाहरू छन् । 

आफ्ना आवश्यकताहरू बुझ्ने: सीमा निर्धारण गर्नु अघि, तपाईँलाई के कुराले सहज वा असहज बनाउँछ भन्ने कुरा स्पष्ट रूपमा बुझ्नुहोस्। आफ्ना भावनाहरूलाई चिन्नुहोस् र तिनीहरूको कदर गर्नुहोस्।

स्पष्ट र सीधा कुराकानी : घुमाउरो कुरा नगरी, स्पष्ट र सीधा भाषामा आफ्ना सीमाहरू बताउनुहोस्। 'म' (I) स्टेटमेन्टको प्रयोग गर्नुहोस्, जस्तै: "मलाई यस्तो हुँदा असहज लाग्छ," वा "मेरो लागि यो महत्त्वपूर्ण छ।"

दृढ रहने तर नम्रतापूर्वक प्रस्तुत गर्ने: 'होइन' भन्न सिक्नुहोस्। विनम्रतापूर्वक तर दृढताका साथ आफ्नो अडानमा रहनुहोस्। अनावश्यक रूपमा माफी नमाग्नुहोस् वा स्पष्टीकरण दिइरहनु पर्दैन।

परिणामहरू निर्धारण गर्ने: यदि कसैले तपाईँको सीमालाई बारम्बार उल्लङ्घन गर्छ भने, त्यसको के परिणाम हुन्छ भन्ने कुरा स्पष्ट पार्नुहोस्। उदाहरणका लागि, यदि कसैले तपाईँको समय सीमाको सम्मान गर्दैन भने, फोन उठाउन ढिलो गर्ने वा निश्चित समयपछि उपलब्ध नहुने जस्ता कुराहरू।

अभ्यास र धैर्य: सुरुमा सीमा निर्धारण गर्न असहज लाग्न सक्छ, विशेष गरी लामो समयदेखि सीमा बिनाको सम्बन्धमा हुनुहुन्छ भने। यो एक निरन्तर प्रक्रिया हो, त्यसैले धैर्य गर्नुहोस् र आफूलाई समय दिनुहोस्।

आत्म-करुणा (Self-Compassion): सीमा निर्धारण गर्दा दोषी महसुस हुन सक्छ। तर, याद गर्नुहोस् कि तपाईँ आफ्नो आत्म-सम्मान र मानसिक स्वास्थ्यको ख्याल राख्दै हुनुहुन्छ। आफूलाई यसका लागि दोषी नठहराउनुहोस्।

सीमा निर्धारणका चुनौतीहरू

सीमा निर्धारणको महत्त्व बुझे पनि, यसलाई लागू गर्दा केही चुनौतीहरू आउन सक्छन् । 

अरूलाई दुःखी बनाउने डर: यो सबैभन्दा सामान्य चुनौती हो। हामीलाई प्रायः अरूलाई दुःखी बनाउन वा उनीहरूको अपेक्षा पूरा गर्न नसक्दा दोषी महसुस हुने डर हुन्छ।

अस्वीकृतिको डर: सीमा निर्धारण गर्दा सम्बन्ध बिग्रन्छ कि भन्ने डर हुन सक्छ, जसले गर्दा सम्बन्धबाट अस्वीकृत हुने भावना जाग्न सक्छ।

दोषी महसुस हुने: विशेष गरी परिवार वा नजिकका साथीहरूसँग सीमा निर्धारण गर्दा स्वार्थी भएको जस्तो महसुस हुन सक्छ।

सम्बन्ध बिग्रने डर: केही व्यक्तिहरूले सीमा निर्धारणलाई सम्बन्धमा बाधाको रूपमा हेर्न सक्छन् र यसले सम्बन्ध कमजोर बनाउँछ कि भन्ने डर लाग्न सक्छ।

अरूको प्रतिक्रियासँग जुध्न: सीमा तोड्न बानी परेका व्यक्तिहरूले तपाईँको नयाँ सीमाको विरोध गर्न सक्छन् वा तपाईँलाई परिवर्तन भएको महसुस गराउन सक्छन्। यस्तो अवस्थामा दृढ रहन गाह्रो हुन सक्छ।

यी चुनौतीहरूलाई स्वीकार गर्दै, आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य र सम्बन्धको दीर्घकालीन स्वास्थ्यका लागि दृढ रहनु महत्त्वपूर्ण छ।

अन्त्यमा, सम्बन्धमा सीमा निर्धारण गर्नु भनेको अरूलाई टाढा धकेल्नु वा सम्बन्धलाई कमजोर बनाउनु होइन। यो त आफ्नो आत्म-हेरचाह, आत्म-सम्मान र मानसिक स्वास्थ्यको एक महत्त्वपूर्ण पाटो हो। स्पष्ट र स्वस्थ सीमाहरूले सम्बन्धहरूलाई अझ बलियो, विश्वसनीय र सम्मानित बनाउँछन्। यसले हामीलाई अनावश्यक तनावबाट बचाउँछ, गल्ती कम गर्छ र हामीलाई आफ्नो आवश्यकता र मूल्यहरूमा अडिग रहन मद्दत गर्छ।

याद राख्नु पर्ने कुरा के हो भने, स्वस्थ सम्बन्धमा दुवै पक्षले एक-अर्काको सीमालाई सम्मान गर्छन्। यदि कोही तपाईँको सीमालाई बारम्बार उल्लङ्घन गर्छन् भने, त्यसले सम्बन्धको प्रकृतिमाथि प्रश्न खडा गर्न सक्छ।

सीमा निर्धारण केवल एक पटक गर्ने कुरा होइन, यो जीवनभर अभ्यास गरिरहने प्रक्रिया हो। यसको निरन्तर अभ्यासले मात्र हामी दीर्घकालीन रूपमा स्वस्थ, सन्तुलित र सन्तुष्ट सम्बन्धहरू निर्माण गर्न सक्छौँ, जहाँ प्रत्येक व्यक्तिले आफूलाई मूल्यवान् र सुरक्षित महसुस गर्छ।

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी  भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै भाग ५ मा अर्को लेख - आत्म-हेरचाह (Self-Care) अर्काे साता प्रकाशन हुने छ । Email [email protected]  

र याे पनि पढनुहाेस् 
हामी सँगै भाग -३ बाहिरी दबाब र सम्बन्ध : मानसिक स्वास्थ्यका आयामहरू
हामी सँगै भाग -२ पुरुषको मौनता: असहयोगका अदृश्य कारणहरू?
हामी सँगै भाग -१ असहयोगी श्रीमान : मौनताको मूल्य र सम्बन्ध विच्छेदको जोखिम