परिक्षा बोर्डले आज  साझ ६ बजे यस वर्षको माध्यमिक शिक्षा परीक्षा (एसईई) को नतिजा सार्वजनिक गर्ने निर्णय गरेको कुरा  परीक्षा नियन्त्रक गणेश भट्टले बताउनु भएको छ ।  नेपालमा कुनै समय S.L.C. (School Leaving Certificate) लाई 'फलामे ढोका' भनिन्थ्यो। यो उपमाले परीक्षाको कठिनता र यसले विद्यार्थीको भविष्यमा पार्ने गहिरो प्रभावलाई बुझाउथ्यो। पास गर्न नसक्ने विद्यार्थीका लागि जीवनका बाटाहरू बन्द हुने त्रास यसले फैलाएको थियो।

समयक्रमसँगै यस परीक्षाको नाम परिवर्तन भई S.E.E. (Secondary Education Examination) भयो र परीक्षा प्रणालीमा पनि केही संरचनात्मक सुधारहरू गरिए। तर, दुःखको कुरा, नेपाली समाजमा परीक्षा र त्यसको नतिजाप्रतिको मानसिकता अझै पनि पूर्ण रूपमा बदलिएको देखिँदैन।

हामी अझै पनि एउटै परीक्षाको नतिजालाई विद्यार्थीको सम्पूर्ण जीवनको निर्णायक बिन्दु ठान्छौँ। यसै कारण, जब परीक्षाको नतिजा सोचेभन्दा फरक आउँछ, त्यसको सिधा असर विद्यार्थीको मानसिक स्वास्थ्यमा पर्छ।

नतिजा खराब आएको निहुँमा बालबालिकाले आत्महत्या गरेको र अभिभावकले आफ्ना सन्तानलाई हपारेको वा तिरस्कार गरेको जस्ता हृदयविदारक घटनाहरू सुन्दा मन विचलित हुन्छ। यो दुखद अवस्थालाई परिवर्तन गर्नै पर्छ । S.E.E. को नतिजा सार्वजनिक हुँदै गर्दा, हामी सबैले केही महत्वपूर्ण पक्षहरूलाई गहिरो गरी बुझ्न आवश्यक छ।

नतिजा सफलताको एक मात्र मापदण्ड होइन

कुनै एउटा परीक्षाको नतिजाले विद्यार्थीको सम्पूर्ण क्षमता, ज्ञान र भविष्यको निर्धारण गर्न कदापि सक्दैन। हरेक व्यक्तिमा फरक-फरक प्रतिभा र रुचि हुन्छन्। कसैलाई सैद्धान्तिक ज्ञानमा रुचि हुन सक्छ भने कसैलाई व्यावहारिक सीप वा रचनात्मक क्षेत्रमा। परीक्षाले विद्यार्थीको स्मरण शक्ति र निश्चित पाठ्यक्रममा आधारित ज्ञानको मात्र परीक्षण गर्छ। जीवनमा सफल हुन आवश्यक पर्ने अन्य महत्वपूर्ण सीपहरू जस्तै रचनात्मकता, समस्या समाधान गर्ने क्षमता, आलोचनात्मक सोच, नेतृत्व कौशल, र भावनात्मक बुद्धिको मापन यसले गर्दैन।

अभिभावक र शिक्षकको भूमिका: Gen Z को मनोविज्ञान बुझेर व्यवहार गरौँ

विद्यार्थीमा ग्रोथ माइन्डसेट (Growth Mindset) को विकास गराउन अभिभावक र शिक्षकको भूमिका अहम् हुन्छ। वर्तमान पुस्ता अर्थात् जेनेरेसन Z (Gen Z) डिजिटल युगमा हुर्केको पुस्ता हो। उनीहरूको मनोविज्ञान र सञ्चार शैली पहिलेका पुस्ताभन्दा फरक छ। उनीहरूमा तत्काल परिणामको अपेक्षा गर्ने, सामाजिक सञ्जालको प्रभावमा पर्ने र मानसिक स्वास्थ्यका चुनौतीहरू सामना गर्ने प्रवृत्ति बढी देखिन्छ।

यो पुस्ताका धेरैजसो विद्यार्थीमा फिक्स्ड माइन्डसेट (Fixed Mindset) देखिन सक्छ, जहाँ उनीहरू "म जन्मजात नै कमजोर छु," "अहिले ढिलो भइसक्यो," "प्रयासको के फाइदा र?" वा "एक पटक फेल भएँ भने जीवनभर फेल हुन्छु" जस्ता नकारात्मक सोच राख्छन्। यो सोचलाई सकारात्मक परिवर्तन गर्न निम्न व्यवहार अपनाउनु आवश्यक छ:

पुस्ताको मनोविज्ञान बुझ्नुहोस्: Gen Z भावनात्मक रूपमा संवेदनशील हुन्छन्। उनीहरूको भावनालाई बुझेर सहानुभूतिपूर्वक व्यवहार गर्दा उनीहरू मानसिक रूपमा बलियो हुन्छन्। उनीहरूलाई आफ्ना कुराहरू खुलेर राख्ने र छलफल गर्ने वातावरण प्रदान गर्नुहोस्। उनीहरूको विचारलाई सुन्नुहोस् र कदर गर्नुहोस्।

नतिजा जुनसुकै होस्, प्रयासको कदर गरौँ: 
विद्यार्थीले गरेको मेहनत र प्रयासलाई सराहना गर्नुहोस्, नतिजालाई मात्र आधार बनाएर मूल्याङ्कन नगर्नुहोस्। उनीहरूलाई "तिमीले अझै राम्रो गर्न सक्छौ" (I can improve with effort) भन्ने विश्वास दिलाउनुहोस्। उनीहरूको सानो प्रगतिलाई पनि चिन्नुहोस् र त्यसको लागि प्रोत्साहन गर्नुहोस्।

सिकाई प्रक्रियामा जोड दिनुहोस्: परीक्षाको अंकभन्दा पनि सिक्ने प्रक्रियालाई प्राथमिकता दिनुहोस्। गल्तीहरूबाट सिक्ने अवसर हुन्छ भन्ने बुझाउनुहोस् ("Failure is a learning chance")। उनीहरूलाई गल्ती गर्न डराउनु पर्दैन भन्नेमा विश्वस्त बनाउनुहोस्।

सकारात्मक दृष्टिकोण विकास गर्नुहोस्: "अहिले ढिलो भइसक्यो" (It's too late to start now) भन्ने सोचलाई "सुरु गर्न कहिल्यै ढिलो हुँदैन" (It's never too late to start) भन्नेमा बदल्नुहोस्। विद्यार्थीलाई आफ्नो बानी परिवर्तन गर्न सकिन्छ ("I can change my habits") भन्ने आत्मविश्वास जगाउनुहोस्।

निरन्तर प्रयासलाई प्रोत्साहन: 

लगातारको प्रयासले सफलता मिल्छ ("Consistent effort brings success") भन्ने कुरामा जोड दिनुहोस्। उनीहरूलाई हार नमान्न र निरन्तर आफ्नो लक्ष्यका लागि अगाडि बढ्न सिकाउनुहोस्।

शिक्षकको बोलीमा सकारात्मक प्रेरणा:  शिक्षकको हरेक शब्दमा सकारात्मक प्रेरणा हुनुपर्छ। "तिमी सक्दैनौ," "तिमीले केही गर्न सक्दैनौ" जस्ता नकारात्मक शब्दले विद्यार्थीको आत्मविश्वास घटाउँछ र उनीहरूमा निराशा पैदा गर्छ। यसको सट्टा, "तिमीले प्रयास गर्यौ भने अवश्य सफल हुन्छौ," "तिम्रो यो पक्ष राम्रो छ, यसमा अझै मेहनत गर" जस्ता शब्दहरू प्रयोग गर्नुहोस्। शिक्षकको एक सकारात्मक बोलीले विद्यार्थीको जीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ। उनीहरूलाई आफ्नो क्षमतामा विश्वास गर्न सिकाउनुहोस्।

सफल नतिजाको घमण्ड र यसको असर 

नतिजा राम्रो आयो भनेर घमण्ड देखाउने प्रवृत्तिले विद्यार्थीको व्यक्तित्वमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। राम्रो नतिजा ल्याउने विद्यार्थीलाई अनावश्यक दबाब र अरूको तुलनामा उच्च ठान्ने बानीले उनीहरूमा फिक्स्ड माइन्डसेट लाई बलियो बनाउन सक्छ। उनीहरू आफूलाई जन्मजात नै अब्बल ठान्ने र भविष्यमा कुनै गल्ती गर्न डराउने प्रवृत्ति विकास हुन सक्छ। यसले गर्दा उनीहरू नयाँ कुरा सिक्न वा चुनौती मोल्न हिचकिचाउन सक्छन्, किनकि उनीहरू आफ्नो 'अब्बल' छविलाई कायम राख्न चाहन्छन्।

त्यस्तै, राम्रो नतिजा आउँदा गरिने घमण्डले राम्रो नतिजा नल्याएका विद्यार्थीहरूलाई थप हतोत्साहित बनाउँछ। यसले सहपाठीहरूबीच प्रतिस्पर्धाको सट्टा कटुता र ईर्ष्याको भावना बढाउन सक्छ। अभिभावक र शिक्षकले सफल विद्यार्थीलाई बधाई दिँदा पनि उनीहरूको मेहनत र लगनशीलताको प्रशंसा गर्नुपर्छ, नकि उनीहरूको बौद्धिक क्षमताको मात्र। यसले उनीहरूमा अझै मेहनत गर्ने प्रेरणा जगाउँछ र घमण्ड पलाउन दिँदैन।

निराश नहुनुहोस्

यदि नतिजा सोचेजस्तो आएन भने निराश नहुनुहोस्। यो जीवनको अन्त्य होइन, बरु एउटा नयाँ सुरुवातको अवसर पनि हुन सक्छ। असफलतालाई सिकाईको एउटा महत्वपूर्ण हिस्साको रूपमा लिनुहोस्। आफ्नो कमीकमजोरी पत्ता लगाउनुहोस् र त्यसलाई सुधार्नका लागि अगाडि बढ्नुहोस्। याद राख्नुहोस्, तपाईंसँग अझै पनि धेरै अवसरहरू छन्। विभिन्न क्षेत्रमा आफ्नो रुचि र क्षमता अनुसार अगाडि बढ्न सक्नुहुन्छ। प्राविधिक शिक्षा, व्यावसायिक तालिम वा अन्य रचनात्मक क्षेत्रहरूमा पनि सफल भविष्य निर्माण गर्न सकिन्छ।

अन्तमा, अब 'फलामे ढोका'को मानसिकतालाई पूर्ण रूपमा त्यागेर परीक्षालाई एउटा सामान्य शैक्षिक प्रक्रियाको रूपमा हेर्ने समय आएको छ। हरेक नतिजाले हामीलाई केही न केही सिकाउँछ। आउनुहोस्, हामी सबै मिलेर यस्तो समाजको निर्माण गरौँ जहाँ परीक्षाको नतिजाले कसैको जीवनको परिभाषा निर्धारण नगरोस्, बरु हरेक विद्यार्थीले आफ्नो अद्वितीय क्षमता र रुचिका आधारमा अगाडि बढ्न सकोस्। 

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी  भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ ।