समय व्यवस्थापन: सफल जीवनको कुञ्जी

हामीसँगै भाग १२

समय व्यवस्थापन भन्नासाथ घडी हेर्ने कुरा मात्र सम्झनु हुँदैन; यो त जीवनलाई नै व्यवस्थापन गर्ने प्रक्रिया हो।

रमेश अर्याल शनिबार, साउन ३१, २०८२

हाम्रो जीवनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण स्रोत के हो? धन, ज्ञान, कि सफलता? यी सबैको मूलमा एउटा यस्तो अमूल्य तत्व छ, जसलाई हामी प्रायः बेवास्ता गर्छौं—त्यो हो समय। संसारका सबै सफल व्यक्तिहरूले समयलाई सर्वोपरि राखेका छन्। माइक्रोसफ्टका संस्थापक बिल गेट्सले भनेका छन्—"तपाईंले जतिसुकै पैसा कमाउनु भए पनि, एउटा कुरा किन्न सक्नुहुन्न—त्यो हो समय।"

आजको तीव्र गतिमा धाउने संसारमा, विद्यार्थी, कर्मचारी, गृहिणी वा व्यवसायी—सबैको साझा गुनासो उही हुन्छ: "समय नै पुग्दैन।" तर वास्तविकता के हो भने समय भागिरहेको छैन; हामी नै त्यसको सही उपयोग गर्न चुकेका छौँ।

के हो समय व्यवस्थापन ?

साधारण भाषामा, समय व्यवस्थापन भन्नाले निश्चित उद्देश्य प्राप्त गर्न आफ्नो समयलाई योजनाबद्ध र कुशल तरिकाले प्रयोग गर्नु हो। यो केवल 'कामको सूची' बनाउने कुरा मात्र होइन, बरु जीवनका प्राथमिकता, लक्ष्य र कामको प्रकृतिलाई बुझेर प्रत्येक क्षणलाई अर्थपूर्ण बनाउने कला हो।

यसको मूल उद्देश्य—कम समयमा बढी परिणाम, तनावको कमी, र जीवनमा सन्तुलन कायम गर्नु हो। समय व्यवस्थापन भन्नासाथ घडी हेर्ने कुरा मात्र सम्झनु हुँदैन; यो त जीवनलाई नै व्यवस्थापन गर्ने प्रक्रिया हो।

‘खाली जार र चट्टान’को सिद्धान्त

एकजना प्राध्यापकले आफ्नो कक्षामा समय व्यवस्थापनको महत्त्व देखाउन एउटा प्रयोग गरे। उनीसँग एउटा ठूलो खाली जार थियो। उनले त्यसमा ठूला–ठूला चट्टान हाल्दै भरिदिए। "अब के यो जार भरियो?" उनले सोधे। सबैले "हो" भने।

त्यसपछि उनले साना–साना गिट्टी हाले, जसले चट्टानबीचका खाली ठाउँ भरे। फेरि सोधे—"अब त भरियो?" सबैले फेरि "हो" भने। पछि उनले बालुवा खन्याए, जसले बाँकी साना–साना ठाउँ भरे।

प्राध्यापक मुस्कुराए-"यो जार हाम्रो जीवन हो। ठूला चट्टानहरू हाम्रो स्वास्थ्य, परिवार, सम्बन्ध र जीवनका मूल लक्ष्य हुन्। गिट्टीहरू—भेटघाट, बैठक, नियमित कामजस्ता कम महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी। बालुवा भने—सामाजिक सञ्जालमा बिताएको समय, अनावश्यक गफजस्ता सानातिना गतिविधि।" उनले थपे, "यदि मैले सुरुमै बालुवा र गिट्टी हालेको भए, ठूला चट्टानहरू अट्ने ठाउँ नै रहँदैनथ्यो। त्यसैले, पहिले चट्टानहरू राख्नुहोस्, बाँकी आफैं अट्छ।"

जुनसुकै व्यस्त दिनमा पनि, यदि प्राथमिकता मिलाइयो भने, अझ धेरै महत्त्वपूर्ण कुरा अटाउन सक्छन्।

समय व्यवस्थापनका केही तरिकाहरू

प्राथमिकताको सिद्धान्त (The Principle of Prioritization): अमेरिकी राष्ट्रपति ड्वाइट डी. आइजनहावरको ‘आइजनहावर म्याट्रिक्स’ यसको उत्तम उदाहरण हो। यसले कामलाई चार भागमा बाँड्छ—महत्त्वपूर्ण र जरुरी, महत्त्वपूर्ण तर जरुरी होइन, कम महत्त्वपूर्ण तर जरुरी, र कम महत्त्वपूर्ण र जरुरी होइन। यसले तपाईंलाई तत्काल के गर्नुपर्छ, के योजना गर्नुपर्छ, के अरूलाई सुम्पनु पर्छ र के त्याग्नुपर्छ भन्ने स्पष्टता दिन्छ।

२४ घण्टाको ‘टाइम कार्ड’: सफल व्यक्तिहरू आफ्नो २४ घण्टाको लेखाजोखा राख्छन्। बिहानको पहिलो क्षणदेखि रातको अन्तिम क्षणसम्म—केमा कति समय खर्च भयो? यसले अनावश्यक समय चुहावट रोक्छ र उत्पादकत्व बढाउँछ।
पोमोडोरो प्रविधि (Pomodoro Technique): सन् १९८० को दशकमा फ्रान्सिस्को सिरिल्लोले विकास गरेको यो प्रविधिअनुसार—२५ मिनेट एकाग्र भएर काम गर्नु, त्यसपछि ५ मिनेट विश्राम। यसले ध्यान र ऊर्जा दुवै ताजा राख्छ।
मल्टिटास्किङबाट टाढा रहनुहोस्: धेरै काम एकैपटक गर्दा गुणस्तर घट्छ र गल्ती बढ्छ। अनुसन्धानहरूले देखाएका छन्—एकपटकमा एउटा काममा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्दा नतिजा दोब्बर सुधारिन्छ।

स्टीभ जोब्सको ‘काठको बोट’
एप्पलका सह-संस्थापक स्टीभ जोब्स नयाँ उत्पादन डिजाइनबारे टिमसँग छलफल गर्दै थिए। टिमले देखाएको डिजाइन राम्रै थियो, तर जोब्स सन्तुष्ट भएनन्। उनी नजिकैको एउटा कोठामा गए, जहाँ उनको छोराले बनाएको सानो काठको बोट थियो।

जोब्सले त्यो बोट देखाउँदै भने—"यसलाई बनाउँदा ऊ हतारमा थिएन। उसले साना–साना विवरणलाई पनि ध्यानपूर्वक गर्‍यो, किनकि उसलाई थाहा थियो—एकपटक बनिसकेपछि फेरि सुधार गर्ने मौका कम हुन्छ।" त्यसपछि उनले टिमलाई भने—"समयको सही उपयोग भनेको हतारमा काम पूरा गर्नु मात्र होइन, उचित कुरामा पर्याप्त समय लगाउनु पनि हो।"

यो कथाले देखाउँछ—समय व्यवस्थापन भनेको छिटो सकिनु मात्र होइन, सही कुरामा पर्याप्त ध्यान दिनु पनि हो। गुणस्तरमा लगाइएको समय, अन्ततः, दीर्घकालीन सफलताको आधार बन्छ।

समय व्यवस्थापन भनेको घडीसँग दौडिनु होइन, जीवनका प्राथमिकतालाई उचित स्थान दिनु हो। समयलाई मित्र बनाएर चल्न सकियो भने—लक्ष्य नजिक आउँछ, तनाव घट्छ, र जीवन सन्तुलित बन्छ। आजै आफ्नो २४ घण्टाको नक्सा बनाउनुहोस्, प्राथमिकताको चट्टान राख्नुहोस्, अनि बाँकी जीवनलाई स्वतः व्यवस्थित हुन दिनुहोस्।

*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै भाग १३औं अंकमा अर्काे साता 'डिजिटल डिटक्स: Wi-Fi अफ, जिन्दगी अन' प्रकाशन हुने छ। [email protected]

र याे पनि पढाैं: