
के तपाईंको सम्बन्धले तपाईंलाई थाकेको र रित्तो महसुस गराउँदैछ?
सम्बन्धहरू मानव जीवनका आधार हुन्, जसले हामीलाई माया, समर्थन र खुशी दिन्छन्। तर, सबै सम्बन्धहरू सुनौलो हुँदैनन्। कहिलेकाहीँ, हामी आफैंलाई यस्तो जालोमा फसेको पाउँछौं जहाँ सम्बन्धले पोषणको सट्टा विष घोल्न थाल्छ। 'विषालु सम्बन्ध' (Toxic Relationships) भनिने यी बन्धनहरूले हाम्रो मानसिक, भावनात्मक र शारीरिक स्वास्थ्यलाई भित्रैदेखि कमजोर पार्छन्।
मनोवैज्ञानिक लिलीयन ग्लासले सन् १९९५ मा "Toxic People " पुस्तकमा यो शब्दको प्रयोग गर्दै विषालु सम्बन्धलाई निरन्तर द्वन्द्व, अनादर, र आपसी सामञ्जस्यको कमी भएको अवस्थाका रूपमा परिभाषित गरेकी छन्।
यो केवल रोमान्टिक सम्बन्धमा मात्र सीमित हुँदैन, साथीभाइ, परिवार, वा सहकर्मीसँग पनि यस्ता प्रवृत्तिहरू देखिन सक्छन्। यी सम्बन्धहरूले हाम्रो ऊर्जा सोस्छन् र हामीलाई नकारात्मकता र असुरक्षाको गहिरो खाडलमा धकेल्छन्।
मनोवैज्ञानिक असर: दिमागमा लाग्ने घाउ
विषालु सम्बन्धहरूले भावनात्मक पीडा मात्र दिँदैनन्, यिनीहरूले मस्तिष्कको कार्यप्रणालीमा पनि मौलिक परिवर्तन ल्याउन सक्छन्। दीर्घकालीन तनावले मस्तिष्कका महत्त्वपूर्ण क्षेत्रहरू, जस्तै प्रिफ्रन्टल कोर्टेक्स (निर्णय लिने र स्मरणशक्तिका लागि जिम्मेवार) र हिप्पोक्याम्पस (स्मरणशक्ति र भावनाका लागि) लाई संकुचित गर्न सक्छ।
यसको परिणामस्वरुप, व्यक्ति चिन्ता, डिप्रेसन, र पोस्ट-ट्रमाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर (PTSD) जस्ता गम्भीर मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको उच्च जोखिममा पर्न सक्छ, जसका प्रभावहरू सम्बन्ध समाप्त भएपछि पनि लामो समयसम्म रहिरहन्छन्। यो गम्भीर, लगभग जैविक, क्षतिले यी सम्बन्धहरूको विनाशकारी गम्भीरतालाई जोड दिन्छ।
विषालु सम्बन्धका लुकेका संकेतहरू: कसरी चिन्ने?
विषालु सम्बन्धका संकेतहरू सधैँ स्पष्ट हुँदैनन्, जसले गर्दा हामी प्रायः तिनीहरूलाई बेवास्ता गर्छौं। यी क्षणिक झगडा नभई, हानिकारक व्यवहारहरूको जसको कारण सम्बन्ध दुर्घटनामा पर्न सक्छ ।
-असुख र असुरक्षाको भावना: सम्बन्धमा लगातार दुखी वा असहज महसुस हुनु।
- विश्वासको कमी: निरन्तर शंका, झूट, र धोकाको उपस्थिति।
- शत्रुतापूर्ण सञ्चार: झगडा, अपमान, आरोप, वा पूर्ण मौनता।
-नियन्त्रण गर्ने व्यवहार: पार्टनरले तपाईंको निर्णय, साथीभाइ वा गतिविधिहरू नियन्त्रण गर्न खोज्नु।
- आत्म-शंका: सम्बन्धले तपाईंलाई आफ्नै क्षमता र मूल्यमाथि प्रश्न गर्न लगाउनु।
- अत्यधिक आलोचना र बेइज्जत: निरन्तर आलोचना, दोषारोपण, वा अरूको अगाडि बेइज्जत गर्ने व्यवहार।
- सहानुभूति र करुणाको कमी: पार्टनरले तपाईंको भावना वा आवश्यकताहरूलाई बेवास्ता गर्नु।
गहिरो मनोवैज्ञानिक रणनीतिहरू:
विषालु सम्बन्धमा केही सूक्ष्म रणनीतिहरू प्रयोग गरिन्छ जसले पीडितलाई फसाउँछ र नियन्त्रण गर्छ:
लभ बम्बिङ (Love Bombing): दुर्व्यवहारपछि सम्बन्धलाई "पुनर्स्थापित" गर्न अत्यधिक स्नेह, चापलूसी, उपहार आदिको प्रयोग। यो इमान्दार नभई पीडितलाई पुन: फसाउने जाल हो।
ग्यासलाइटिङ (Gaslighting): यो एउटा यस्तो मनोवैज्ञानिक हेरफेर हो जहाँ दुर्व्यवहार गर्ने व्यक्तिले पीडितको धारणा, स्मरणशक्ति वा मानसिक स्वास्थ्यमा शंका उत्पन्न गराउँछ। "त्यो कहिल्यै भएन," "मैले मजाक मात्र गरेको थिएँ," जस्ता वाक्यांशहरू प्रयोग गरी पीडितलाई आफ्नै वास्तविकतामाथि प्रश्न गर्न बाध्य पार्छ। यसले पीडितको आफ्नै मस्तिष्कलाई हतियार बनाउँछ र हिप्पोक्याम्पसको कार्यप्रणालीलाई समेत कमजोर बनाउँछ।
फन रेस्पोन्स (Fawn Response): आघातसँग जुध्नका लागि दुर्व्यवहार सहने व्यक्तिले दुर्व्यवहार गर्ने व्यक्तिलाई अत्यधिक खुसी पार्ने प्रयास गर्छ। यो एक विरोधाभासी तर बाँच्ने रणनीति हो जसले कोडिपेन्डेन्सी (codependency) निम्त्याउन सक्छ।
सम्बन्ध विनाशका चार घोडा (Gottman's Four Horsemen):
जोन गटम्यान इन्स्टिच्युटले सम्बन्ध विच्छेदको भविष्यवाणी गर्ने चार विनाशकारी सञ्चार बानीहरू पहिचान गरेको छ :
- आलोचना (Criticism): व्यक्तिको चरित्रमाथि गरिने विश्वव्यापी आक्रमण ("तपाईं कहिल्यै...").
- तिरस्कार (Contempt): लाज, व्यंग्य, नाम बोलाएर आफूलाई साथीभन्दा उच्च देखाउनु (सम्बन्धका लागि 'सल्फ्युरिक एसिड' मानिन्छ)
- प्रतिरक्षा (Defensiveness): जिम्मेवारीबाट पन्छिने र सबै गल्तीको लागि साथीलाई दोष दिने।
- मौनता (Stonewalling): कुराकानीबाट अचानक पछि हट्ने वा 'मौन उपचार' दिने।
किन मानिसहरू विषालु सम्बन्धमा बस्छन्?
यो प्रश्न जटिल छ। पीडितको आत्म-सम्मानमा कमी, ट्रमा बन्डिङ (Trauma Bonding) (जहाँ दुर्व्यवहार र दयालु व्यवहारको चक्रले लत सिर्जना गर्छ), सिकेको असहायता (आफू परिस्थिति परिवर्तन गर्न शक्तिहीन छु भन्ने भावना), आर्थिक निर्भरता, र दुर्व्यवहारलाई सामान्यीकरण गर्ने प्रवृत्तिले मानिसहरूलाई यस्ता सम्बन्धमा फसाइराख्छ।
आफूलाई कसरी जोगाउने र निको पार्ने?
विषालु सम्बन्धबाट बाहिर निस्कनु चुनौतीपूर्ण भए पनि यो अत्यन्त आवश्यक छ।
आत्म-हेरचाहलाई प्राथमिकता दिने: निको हुने प्रक्रिया आफैंलाई प्राथमिकता दिएर सुरु हुन्छ। यसमा स्वस्थ निद्रा, सीमित मद्यपान, माइन्डफुलनेस, जर्नल लेखन र कृतज्ञताका अभ्यासहरू समावेश हुन्छन्।
स्वस्थ सीमानाहरू निर्धारण गर्ने: प्रसिद्ध शोधकर्ता डा. ब्रेने ब्राउनले सीमानाहरूलाई "के ठीक छ र के ठीक छैन" भनेर परिभाषित गर्छिन्। यी आत्म-सम्मानको आधारशिला हुन् र तिनीहरूलाई दृढतापूर्वक सञ्चार गर्नुपर्छ।
आत्म-मूल्य र पहिचानको पुनर्निर्माण: नकारात्मक आत्म-धारणालाई चुनौती दिनु र सकारात्मक आत्म-कथा सिर्जना गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। संज्ञानात्मक व्यवहार थेरापी (CBT) जस्ता चिकित्सकीय दृष्टिकोणहरूले यसमा मद्दत गर्छन्।
एक सहयोगी सञ्जाल निर्माण गर्ने: विश्वसनीय साथीहरू, परिवारका सदस्यहरू र मानसिक स्वास्थ्य पेशेवरहरूबाट समर्थन खोज्नु अपरिहार्य हुन्छ।
कहिल्यै छोड्ने भनेर जान्ने: यदि तपाईं लगातार असुरक्षित, तनावमा वा हेरफेरमा परेको महसुस गर्नुहुन्छ भने, सम्बन्ध छोड्ने समय आएको हुन सक्छ। तपाईं शान्ति, सम्मान र विश्वासमा आधारित सम्बन्धको हकदार हुनुहुन्छ।
सुरक्षा योजना (Safety Planning): एक अनिवार्य कदम
विशेषगरी दुर्व्यवहार समावेश भएको सम्बन्धबाट बाहिरिनु खतरनाक हुन सक्छ। एक विस्तृत सुरक्षा योजना बनाउनु अपरिहार्य हुन्छ:
- सुरक्षित स्थान र व्यक्तिहरू पहिचान गर्नुहोस्।
- वैकल्पिक फोन वा नम्बरहरू याद राख्नुहोस्।
- महत्त्वपूर्ण परिचय पत्र, पैसा र औषधि जस्ता आवश्यक सामानहरू सुरक्षित ठाउँमा राख्नुहोस्।
- सुरक्षा आदेश (Restraining Order) बारे जानकारी लिनुहोस्।
- दुर्व्यवहारको प्रमाणहरू (नोट, फोटो) सङ्कलन गर्नुहोस्।
- विश्वसनीय साथी वा परिवारलाई आफ्नो योजनाबारे जानकारी दिनुहोस्।
- आपत्कालीन अवस्थामा १००मा नेपालमा प्रहरीलाई कल गर्न नहिचकिचाउनुहोस्।
विषालु सम्बन्धहरूले गहिरो क्षति पुर्याउँछन्। यिनीहरूका सूक्ष्म संकेतहरूलाई चिन्नु र त्यसबाट आफूलाई जोगाउनका लागि सशक्त कदमहरू चाल्नु भनेको आफ्नो जीवनको नियन्त्रण फिर्ता लिनु र स्वस्थ, पोषणयुक्त सम्बन्धहरूको लागि मार्ग प्रशस्त गर्नु हो। हरेक व्यक्ति शान्ति, सम्मान र विश्वासमा आधारित सम्बन्धको हकदार छ।
*लेखक अर्याल पेशागत रूपमा संचारकर्मी तथा अनुभवी भाषणकला प्रशिक्षक हुनुहुन्छ । हामी सँगै भाग ७ मा अर्काे साता 'संयुक्त परिवारमा खुसी: चुनौतीहरू र समाधानहरू' प्रकाशन हुने छ । Email [email protected]
र याे पनि पढनुहाेस्
हामीसँगै भाग ५ सेल्फ-केयर : आजको सबैभन्दा क्रान्तिकारी अभ्यास
हामीसँगै भाग ४ सम्बन्धमा सीमा निर्धारण (Boundary Setting) को महत्त्व
हामीसँगै भाग ३ बाहिरी दबाब र सम्बन्ध : मानसिक स्वास्थ्यका आयामहरू
हामीसँगै भाग २ पुरुषको मौनता: असहयोगका अदृश्य कारणहरू?
हामीसँगै भाग १ असहयोगी श्रीमान : मौनताको मूल्य र सम्बन्ध विच्छेदको जोखिम